جرمگیری دندان - جرم دندان، دشمن خاموش لبخند
تا همین دهه قبل، بسیاری از مردم «جرمگیری دندان» را یک خدمات لوکس یا صرفاً زیبایی میپنداشتند؛ در حالی که امروزه میدانیم رسوبات معدنی (تارتار) مهمترین نقطه شروع بیماریهای لثهای – و حتی اختلالات سیستمیک – هستند. طبق داده سازمان جهانی بهداشت (WHO, 2020) بالای ۴۵٪ جمعیت جهان رسوبات زیرلثهای دارند و ۸۰٪ از دنداندردها و ۶۰٪ از افتادگیهای دندان در افراد ۳۵–۴۴ ساله مستقیماً به التهاب مزمن ناشی از جرم مرتبط است. در این مقاله به زبان ساده توضیح میدهیم جرم چگونه شکل میگیرد، چرا حذف آن برای حفظ دندانها، زیبایی لبخند و سلامت عمومی ضروری است و چه تکنیکهایی در کلینیک و خانه میتوانند این چرخه را بشکنند.
از پلاک تا جرم: چه اتفاقی در دهان میافتد؟
تشکیل پلاک میکروبی
دهان ما بیش از ۷۰۰ گونه باکتری دارد. این میکروبها به همراه پروتئینهای بزاق روی سطوح دندان یک لایه بیرنگ و چسبناک به نام بیوفیلم یا همان «پلاک» میسازند. اگر ظرف ۲۴–۴۸ ساعت با مسواک و نخ دندان برداشته نشود، پلاک ضخیمتر شده و کلونیهای باکتریایی تغییر میکنند؛ گونههای بیهوازی (P. gingivalis, T. forsythia) افزایش مییابند و متابولیتهای اسیدی و آنزیمهای پروتئولیتیک ترشح میکنند.
معدنیشدن: تبدیل پلاک به جرم
یونهای کلسیم و فسفات موجود در بزاق درون بیوفیلم رسوب میکنند. این فرآیند معدنیشدن (Mineralization) معمولاً از ۱۲ ساعت تا ۷۲ ساعت آغاز میشود و بین ۱۰ تا ۲۰ روز رسوب سخت (تارتار) تشکیل میدهد. جرم در نواحی نزدیک غدد بزاقی (پشت دندانهای جلویی پایین و کنار آسیای سوم بالا) زودتر ظاهر میشود چون غلظت کلسیم در این نواحی بیشتر است.
سطح زبر جرم، مگنت جدید برای پلاک
رسوب سخت، سطحی خشن و متخلخل ایجاد میکند که پلاک تازه را سریعتر جذب میکند؛ بنابراین چرخهای بیپایان شکل میگیرد: پلاک → جرم → پلاک جدید. این چرخه اگر با ابزار حرفهای متوقف نشود، به التهاب لثه و سپس بیماری پریودنتیت منجر میشود.
عوارض ناشی از ترک جرمگیری دندان
بیماری لثه و تحلیل استخوان
مطالعهٔ طولی ۲۶ ساله دانشگاه میشیگان نشان داد افرادی که هر ۶ ماه جرمگیری میشوند، ۶۷٪ کمتر دچار تحلیل استخوان بالای ۳ میلیمتری میشوند.
بدبویی دهان (Halitosis)
ترکیبات گوگردی ناشی از بیهوازیها در لایهٔ جرم، منبع اصلی بوی نامطبوع است؛ مسواک زدن روی رسوب سخت تاثیری ندارد.
پوسیدگی ریشه و حساسیت
جرم زیرلثهای باعث عقبرفتن لثه و افشای ریشه میشود؛ عنصر نازک پوسیده شده و دندان به سرما/گرما حساس میگردد.
ارتباط با بیماریهای سیستمیک
دیابت: التهاب مزمن لثه مقاومت به انسولین را افزایش میدهد (مکانیسم التهابی TNF-α و IL-6)
بیماری قلبی-عروقی: باکتریهای پریودنتال از طریق گردش خون به اندوتلیوم عروق کرونری چسبیده و پلاک آترواسکلروز را تشدید میکنند.
زایمان زودرس: پژوهشهای متاآنالیز نشان داده اندکسی کودکان زیر ۳۷ هفته در مادران دارای پریودنتیت فعال، ۲٫۸ برابر بیشتر است.
جرمگیری دندان حرفهای چگونه انجام میشود؟
معاینه و رادیوگرافی اولیه
پریودنتال پروبینگ (BOP، PD) و OPG/Periapical برای تشخیص عمق پاکت و مقدار رسوب زیرلثهای
دستگاههای مورد استفاده
اولتراسونیک (Piezoelectric / Magnetostrictive): نوک تیتانیومی با فرکانس ۲۵–۳۰ kHz رسوب را میشکند و آب اسپری خنککاری باکتریها را میشوید.
اینسترومنتهای دستی (Gracey, Universal Curettes): برای نقاط حساس یا ایمپلنتها؛ کنترل tactile بهتر است.
Air-Polishing (بیکربنات سدیم یا Glycine powder): حذف بیوفیلم نرم و لکههای سطحی در ۲۰–۳۰ ثانیه
مراحل عملی جرمگیری دندان
بیحسی موضعی در صورت نیاز (ژل لیدوکائین ۲٪ یا تزریق Mepivacaine)
حذف رسوب فوقلثهای با اولتراسونیک
Scaling + Root Planing برای پاکتهای ≥ ۴ میلیمتر
پولیشینگ برس و خمیر پروفیلاکسی برای صیقلی کردن سطح
شستوشو با کلرهگزیدین ۰٫۲٪ یا دهانشوی ملتحمهای
درد و عوارض جرمگیری دندان
حساسیت مقطعی ۲۴–۴۸ ساعته: با خمیر پتاسیم نیترات یا وارنیش فلوراید کنترل میشود.
کبودی خفیف: در نقاط زیرلثهای عمیق؛ استفاده از ژلهای آنزیمدار (Hyaluronic acid) تورم را کاهش میدهد.
خونریزی: در بیماران دیابتی یا مصرفکننده وارفارین؛ هماهنگی با پزشک معالج برای INR < ۳٫۵ ضروری است.
فواصل پیشنهادی جرمگیری دندان و برنامه نگهداری
افراد سالم با ریسک پایین: هر ۶ ماه یک بار
سیگاریها، دیابتیها، بارداران: هر ۳–۴ ماه
بیماران پریودنتال فعال: Scaling and Root Planing در دو جلسه + ریکال بعد از ۶ هفته و سپس بازدید هر ۳ ماه
ایمپلنتها: Air-Polishing با Glycine هر ۳ ماه (بدون تماس فلزی مستقیم)
نقش خانه: چگونه سرعت تشکیل جرم را کم کنیم؟
مسواک و نخ دندان
مسواک برقی با سرعت ≥ ۳۰ هزار دور در دقیقه و سر چرخشی-اهرمی میتواند ۲۲٪ بیشتر پلاک را نسبت به مسواک دستی حذف کند. نخ دندان PTFE یا نوار پهن برای فضاهای باز و فلاس بین دندانی برای فضاهای تنگ توصیه میشود.
دهانشویهای ضد پلاک
کلرهگزیدین ۰٫۲٪ (دو بار در هفته، ۳۰ ثانیه) – طلایی استاندارد.
Essential oil (Listerine) یا Cetylpyridinium chloride (CPC) برای استفاده روزانه.
خمیر دندان حاوی Pyrophosphate یا Zinc citrate
این ترکیبات کریستالسازی کلسیم را کند میکنند و رسوب ۲۸ روزه را تا ۳۰٪ کاهش میدهند.
رژیم غذایی
کاهش کربوهیدراتهای چسبناک (کارامل، بیسکویت نرم) و نوشیدنیهای اسیدی (نوشابه، انرژیدرینک) که باعث دمینرالیزاسیون و نازک شدن مینا میشوند.
افزایش مواد سختکننده (پنیر، بادام، سبزیجات خام) که بزاق را تحریک و pH را بالا میبرند.
جرمگیری دندان و زیبایی: سفید کردن واقعی یا توهم؟
بسیاری از بیماران پس از جلسهٔ پروفیشنال سفیدی ۱–۲ درجهای گزارش میکنند؛ دلیل آن حذف لکههای خارجی (چای، قهوه، دود سیگار) و صیقلی شدن سطح است. اگر رنگ داخلی (intrinsic stain) وجود داشته باشد، باید بلیچینگ با پراکسید یا ونیر کامپوزیت/سرامیک انجام شود. بنابراین جرمگیری پیشنیاز هر روش سفید کردن است و به تنهایی سفیدی پایدار ایجاد نمیکند.
جمعبندی: جرمگیری دندان، سرمایهگذاری کوچک برای سلامت بزرگ
جرم سخت و متخلخل است و با مسواک برداشته نمیشود؛ تنها راه حذف آن ابزار حرفهای در کلینیک است.
ترک جرمگیری باعث بیماری لثه، تحلیل استخوان، بدبویی، حساسیت و ارتباط با دیابت و بیماریهای قلبی میشود.
فواصل ۶ ماهه برای افراد سالم و ۳ ماهه برای گروههای پرخطر (سیگاری، دیابتی، باردار) توصیه میشود.
خانهداری صحیح (مسواک برقی، نخ دندان، دهانشوی ضد پلاک) سرعت تشکیل جرم را تا ۴۰٪ کاهش میدهد ولی جایگزین جرمگیری نیست.
از دید اقتصادی، هر جلسهٔ پیشگیرانه دهها برابر از درمانهای پیچیدهٔ بعدی ارزانتر است.
پیام نهایی: برای حفظ دندانهای طبیعی، لبخند زیبا و سلامت عمومی، امروز وقت بگذارید و قرار جرمگیری دندان جرمگیری را در تقویم خود علامت بزنید؛ چون پیشگیری همیشه بهتر از درمان است و جرمگیری دندان سادهترین و کمهزینهترین سرمایهگذاری در این مسیر بهشمار میرود.
