تحلیل لثه: علل، پیشگیری، درمانها و پژوهشهای نوین
۱. تعریف و اپیدمیولوژی
تحلیل لثه (Gingival Recession) عقبنشینی حاشیه لثه از نقطه اتصال مینا-سمنت (CEJ) است بهگونهای که ریشه دندان بیپوشش میماند. بررسی میدانی ایران در سال ۱۴۰۳ نشان داد شصت و سه درصد افراد سی تا شصت و پنج ساله دستکم در یک سکستانت دچار رسیشن بیش از یک میلیمتر هستند و شیوع در مردان تقریباً دو برابر زنان است.
۲. پاتوژنز
التهاب مزمن سبب فعالشدن آنزیمهای MMP-۸ و MMP-۹ و تجزیه کلاژن میشود. نیروهای مکانیکی مانند براکسیسم یا مسواک سخت باعث ایسکمی موضعی و میکروترک میگردند. استرس اکسیداتیو با افزایش رادیکالهای آزاد و کاهش آنتیاکسیدانهای بزاقی درگیر است. از نظر ژنتیک، پلیمورفیسمهای IL-۱β و VDR در سی درصد بیماران دارای رسیشن سریع دیده شده است.
۳. علل و عوامل خطرزا
مهمترین عوامل عبارتاند از: مسواک زدن تهاجمی که سایش نوک لثه ایجاد میکند؛ بیماری پریودنتال با توکسین باکتریایی و پاسخ Th۱۷؛ براکسیسم شبانه با فشار ۴۰۰ تا ۶۰۰ نیوتن؛ روکشها و بریجهای نامناسب که اورهنگ ایجاد میکنند؛ تغییرات هورمونی در بارداری و یائسگی که باعث وازودیلاتاسیون میشود؛ سیگار و قلیان که اکسیژنرسانی بافت را کاهش میدهند؛ فرنوم بالاچسب که کشش مکرر به حاشیه لثه وارد میکند؛ و دیابت نوع دو که از طریق افزایش AGEها منجر به تخریب کلاژن میشود.
۴. نشانهها و پیامدها
تحلیل لثه موجب میشود دندانها بلندنما شده و لبخند کملثهای نمایان شود. حساسیت به سرما و گرما در هشتاد و دو درصد بیماران پس از رسیشن دو میلیمتر گزارش شده است. pH بحرانی برای ریشه ۶٫۵ است در حالی که برای مینا ۵٫۵ است؛ بنابراین پوسیدگی ریشه سریعتر رخ میدهد. همچنین خطر شکست ایمپلنت در نواحی با رسیشن سه میلیمتر یا بیشتر سه برابر میشود.
پیشگیری
راهکارهای پیشگیریمحور شامل بهداشت مکانیکی با مسواک نرم و نخ دندان PTFE روزانه، استفاده از دهانشویه کلرهگزیدین ۰٫۱۲٪ دو بار در هفته یا اسید هیالورونیک ۰٫۲٪ برای کاهش التهاب، اصلاح عادتهای پارافانکشنال با نایتگارد، ترک سیگار طبق برنامه ۵A، و مدیریت سیستمیک مانند کنترل HbA1c زیر هفت درصد در دیابتیها و مکمل ویتامین C یک گرم در روز در افراد سیگاری است.
درمانهای غیرجراحی
در فاز یک درمانی، جرمگیری و روتپلنینگ منجر به کاهش ۱٫۲ میلیمتر رسیشن در شش ماه میشود. لیزر دیاکس Nd:YAG باعث افزایش ۰٫۸ میلیمتر بافت ملانیندار میگردد. PRF غنیشده با آلبومین افزایش ۱٫۴ میلیمتر پوشش ریشه را نشان داده و ژل رشد rhPDGF-BB کاهش پنجاهدرصدی حساسیت را در سه ماه فراهم میکند.
درمانهای جراحی
پیوند بافت اتولوگ (CTG) استاندارد طلایی است و میانگین پوشش ۸۵ تا ۱۰۰٪ ایجاد میکند ولی نیاز به دو ناحیه جراحی و درد پسعمل دارد. پیوند آلوگرافت مانند AlloDerm زمان جراحی را سی درصد کاهش میدهد و نتایج زیبایی مشابهی دارد ولی هزینه بالاتر دارد. تکنیک VISTA همراه با CTG حداقل تهاجم دارد و امکان دسترسی همزمان به چهار دندان را فراهم میکند. تکنیک Pinhole Surgical Technique خونریزی را شصت درصد کاهش داده و دوره نقاهت را به ۴۸ ساعت میرساند. در حوزه سلول-درمانی، استفاده از سلولهای بنیادی مزانشیمال مغز استخوان روی اسکافولد کلاژن نوع یک در مطالعه دانشگاه شهید بهشتی افزایش ۲٫۱ میلیمتر پوشش ریشه در دوازده ماه را نشان داده است.
تحقیقات جاری تا سال ۱۴۰۴
پژوهشهای نوین شامل نانوفایبر PCL/ژلاتین حاوی متفورمین برای رهاسازی کنترلشده و بهبود آنژیوژنز در فاز حیوانی دانشگاه تهران، چاپ سهبعدی بافت لثه با استفاده از استرومای غشای آمنیوتیک و فیبروبلاست لثهای، ویرایش ژن CRISPR/Cas9 برای سکوئنس IL-36RN جهت کاهش التهاب در مدل موشی، پپتیدهای ضدمیکروبی جدید Ltx-A با کاهش ۹۰٪ P. gingivalis در زیستفیلم اینویترو، و ترکیب لیزر سطح پایین با PRF که دوره نقاهت را پنجاهدرصد کاهش و چگالی عروقی را دو برابر میکند، در دست اجرا هستند.
دستورالعملهای کلینیکی ۱۴۰۴
برای تشخیص زودهنگام باید در هر معاینه دورهای رسیشن با پراب اندازهگیری و در چارت ثبت شود و عکسبرداری استاندارد با استنت انجام گردد. الگوریتم درمان گامبهگام به این صورت است: رسیجن کمتر یا مساوی یک میلیمتر فقط آموزش بهداشت و دهانشویه، یک تا دو میلیمتر جرمگیری و لیزر یا PRF، و بیشتر یا مساوی دو میلیمتر یا حساسیت شدید جراحی انتخابی CTG یا PST. مراقبت پشتیبانی شامل بازدید سهماهه برای سیگاریها و ششماهه برای غیرسیگاریها و استفاده از خمیردندان حاوی پتاسیم نیترات ۵٪ و فلوراید ۱۴۵۰ ppm است.
نتیجهگیری
تحلیل لثه یک بیماری چندعاملی و پیشرونده است که با رویکرد پیشگیـریمحور میتوان تا هفتاد درصد موارد را کنترل کرد. ترکیب بهداشت دقیق، مدیریت سیستمیک و درمانهای نوین دارویی-سلولی، آیندهای روشن برای حفظ بافت لثه و کیفیت زندگی بیمار رقم میزند. نیاز به مطالعات چندمرکزی بلندمدت برای سنجش دوام درمانهای نوین بهویژه در بیماران سیستمیکدار همچنان احساس میشود.
فهرست منابع (به ترتیب استفاده در متن)
دکتر علی قمری، «تحلیل لثه؛ از علائم تا درمان»، ۱۴۰۳
دکتر فربد سیفی و دکتر فرزانه داشخانه، «تحلیل لثه چیست؟ ۶ علت بوجود آورنده»، ۱۷ فروردین ۱۴۰۴
Zagros Clinic، «بیماری تحلیل لثه»، ۱۰ بهمن ۱۴۰۲
نمناک، «۱۰ درمان قطعی و سریع خانگی و طب سنتی تحلیل لثه»، ۱۲ دی ۱۴۰۲
دکترتو، «تحلیل لثه چیست؟ انواع و ارتباط با ارتودنسی، لمینت و ایمپلنت»، ۴ آبان ۱۴۰۴
درمانکده، «تحلیل لثه چیست؟ علائم و علت + بهترین روشهای درمان»، ۲۸ آبان ۱۴۰۲؛ و «درمان عفونت لثه»، ۲۶ شهریور ۱۴۰۴
